Centro Ituna

Ekonomia Itunaren Historia

Ekonomia Itunaren historia

Ekonomia Itunaren hastapenak

Euskal Herriko eskualdea Pirinioen bi aldeetan hedatzen da, Espainia eta Frantziaren arteko muga piriniarrak banatuta. Ipar Euskal Herria (euskaraz, Iparraldea) Frantzian sartzen da eta Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoako hiru probintziak hartzen ditu. Hego Euskal Herria (euskaraz, Hegoalde) Espainiaren zati bat da, eta Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako lau probintzietan banatzen da. Nahiz eta Pirinioetan ezarritako mugak politikoki zatitu, nazio anitzeko eskualde hori osatzen duten zazpi probintziek lotura estuak dituzte historiarekin, politikarekin eta kulturarekin, eta horien artean hizkuntza komun baten erabilera nabarmentzen da: euskararena.

Ipar Euskal Herriko hiru probintziak Pirinio Atlantikoetako Departamenduaren zati gisa Frantziako administrazio-egitura uniformearen barruan erabat integratuta eta asimilatuta dauden bitartean, Hego Euskal Herriko lau probintziek Espainiako Estatuaren lurralde-antolaketa asimetrikoaren ereduaren barruan egokitzapen berezia dute.

Parpaila asimetriko horren ezaugarririk bereizgarriena zerga- eta finantza-autogobernuaren botere zabala da, Estatuko gainerako lurraldeekin alderatuta. Espainiako autonomia-erkidegoen egungo finantzaketa-sistemak bi araubide desberdin ditu: araubide erkidea eta foru-araubidea.

Araubide erkidea berdin aplikatzen da penintsulako autonomia-erkidego guztietan, Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroako Foru Erkidegoan izan ezik. Artikuluan zehar aipatuko diren inguruabar historiko eta politikoetan oinarrituta, bi lurraldeek finantzaketa-erregimen berezi eta pribatiboa gordetzen dute, eta horrek botere fiskal eta finantzario zabala ematen die. Nahiz eta bi lurraldeen autogobernu fiskalaren oinarri juridikoa eta irismena ez diren zehazki berdinak, finantzaketa-sistemen egitura eta funtzionamendua, oro har, antzekoa da.

Foru autogobernuaren jatorria

Euskal autogobernuaren sustraiak Antzinako Erregimenetik gaur egunera arte hedatzen dira. Espainiako monarkiako penintsulako beste lurralde batzuetan ez bezala, non Foruetan oinarritutako autogobernu sistemak ezabatu edo laminatu egin ziren antolaketa eredu uniformearen mesedetan, foru izaerako autogobernu sistema bere horretan mantendu zen Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako probintzietan XIX. mendera arte. Hortik dator “foru-autogobernua” eta “probintziak edo foru-lurraldeak” izendapena.

Foru-erregimenaren babesean, euskal probintziek autogobernu-botere handia zuten. Foruek euskal probintzia bakoitzaren berezko gobernu-sistema egituratzen zuten, “oro har, mota guztietako egoerak eta harreman publiko eta pribatuak, banakakoak eta sozialak” antolatuz. XIX. mendeko ikuskera liberalaren pean, foru-sistema sistema konstituzional batekin parekatzen zen, non probintzia bakoitzak “Foru Konstituzio” bat ezarrita zuen, Diputazioen – botere betearazlea – eta Batzar Nagusien – botere legegilea – inguruan antolatutako sistema politiko eta instituzionala arautzen zuena. Zerga-eremura mugatuz, probintzia bakoitzak bere ogasun eta zerga-sistema propioa egituratzeko zuen askatasun zabala, Koroari zergak ordaintzeko salbuespena, merkataritza-askatasuna edo 1841era arteko aduana-erregimen bereizgarri baten aplikazioa bezalako alderdiak nabarmentzen ziren. Laburbilduz, euskal lurraldeak Espainiako Monarkian kokatzeak izaera konfederala zuela ondoriozta daiteke.

Foto de la comisión Vascongada que se encargó de la negociación por la Renovación del Concierto Económico en 1925
Foto de la comisión Vascongada que se encargó de la negociación por la Renovación del Concierto Económico en 1906

Ekonomia Itunaren berriztapenak

1894ko berriztapena

1894ko Ekonomia Itunaren berritzea negoziatzeaz arduratzen zen Euskal Batzordea. Ekonomia Itunaren negoziatzaileei buruz orain arte aurkitu den argazkirik zaharrena da. Zutik ezkerretik eskuinera: Eliodoro Ramirez Olano (Arabako Diputazioko idazkaria), José F. Epalza (Bizkaiko probintzia-diputatua), Justino Iradier (Arabako probintzia-diputatua), José Machimbarrena (Gipuzkoako probintzia-diputatua), Leonardo Moyua (Gipuzkoako probintzia-diputatua), Fernando Olascoaga (Bizkaiko probintzia-diputatua) eta Bernardo Unda (Bizkaiko Diputazioko kontularia). Ezkerretik eskuinera eserita: Juan José Elorza (Gipuzkoako Aldundiko lehendakariordea), Cosme Palacio (Bizkaiko Aldundiko lehendakariordea), Juan Cano (Arabako Aldundiko presidentea), José María Arteche (Bizkaiko Aldundiko presidentea), Ramón María Lilí (Gipuzkoako Aldundiko presidentea) eta Benito de Guinea (Arabako Aldundiko batzordeburuordea). María Jesús Ramírez de Olanok emandako irudia.

Foto de la comisión Vascongada que se encargó de la negociación por la Renovación del Concierto Económico en 1894
Foto de la comisión Vascongada que se encargó de la negociación por la Renovación del Concierto Económico en 1894

1906ko berriztapena

1906ko Ekonomia Itunaren berritzea negoziatzeaz arduratzen zen Euskal Batzordea. Zutik ezkerretik eskuinera: Eliodoro Ramírez Olano (Arabako Diputazio probintzialeko idazkaria), Joaquin Carrión (Gipuzkoako diputatu probintziala), Isidoro León (Bizkaiko diputatu probintziala), Pedro Chalbaud (Bizkaiko diputatu probintziala) eta Benito de Guinea (Arabako Batzorde Probintzialeko lehendakariordea). Ezkerretik eskuinera eserita: Francisco Gascue (Gipuzkoako Diputazio probintzialeko presidenteordea), Braulio Montejo (Arabako diputatu probintziala), Ramón María Lili (Gipuzkoako Diputazioko presidentea) eta Adolfo G. de Urquijo (Bizkaiko Diputazioko presidentea).

Azken irudian, 1906ko Ekonomia Itunaren berrikuntzan parte hartu zuten Bizkaiko ordezkariak. 1 zenbakiarekin: Adolfo G. de Urquijo (Bizkaiko Foru Aldundiko presidentea). 2rekin: Pedro Chalbaud (Bizkaiko diputatu probintziala). 3arekin: José Joaquín Ampuero. 4rekin: Isidoro León (Bizkaiko diputatu probintziala).

Foto de la comisión Vascongada que se encargó de la negociación por la Renovación del Concierto Económico en 1906
Foto de la comisión Vascongada que se encargó de la negociación por la Renovación del Concierto Económico en 1906

1925eko berriztapena

Berrikuntza hori Direktorio Militarreko bitarteko presidentearen 1925eko ekainaren 9ko Errege Dekretuarekin hasi zen. Errege-dekretu horretan Batzorde Mistoa (Estatua-Foru Aldundiak) izendatu zen Ekonomia Ituna idazteko. Antonio Magaz y Pers almirantearekin eta José Calvo Sotelo Ogasun ministroarekin berarekin negoziazio korapilatsuak hasi ziren, baina azkenean akordioa 1926ko abenduaren 24ko Errege Dekretuan gauzatu zen.

Erakundeak, orduan, erregelamendu-hedapen bat ezagutu zuen, itundutako figurei eragin ziena, alderdi teknikoak hobetzearekin eta indarrean dagoen zerga-sistemara egokitzearekin batera. Esplizituki adierazten zen Foru Aldundiek egoki iritzitako zerga-sistema ezartzeko ahalmena zutela. Muga bakarrak ziren Espainiak sinatutako nazioarteko akordioekin kontraesanean egon zitezkeen xedapenak hartzeko debekua, edo Estatuari erreserbatutako kontribuzio, errenta edo zergei buruzkoak. Araudiak Ituna gauzatzeko mekanismoa finkatzen zuen eta Erabilgarritasunen Epaimahai Mistoa sortu zuen. Azken figura horrek, probintziakoa eta zentrala, ondasun higigarrien onurei buruzko zerga-oinarriak ezarriko lituzke, eta itundutako probintzien barruan zein kanpoan jarduten zuten enpresek zuzenean ordaindu behar zizkioten zergak Estatuari. Hogeita bost urteko indarraldia aurreikusi zen, bost urteko tarteetan banatuta, eta tarte horietan kupoak pixkanaka handituko ziren; horrela, urteko 40 milioi pezetatik aurrera, 1951n 50 urtera iritsiko ziren.

Foto de la comisión Vascongada que se encargó de la negociación por la Renovación del Concierto Económico en 1925

1979tik aurrerako foru autogobernuaren oinarriak

1975ean Francisco Franco hil ondoren, “Espainiako trantsizio demokratikoa” izenekoaren testuinguruan, Estatuaren antolaketa-eredua berriz diseinatzeko prozesu eratzailea ireki zen. Prozesu hori 1978ko Konstituzioaren onarpenarekin amaitu zen, eta Estatu autonomikoa eraikitzeko oinarriak ezarri zituen, deszentralizazio asimetrikoaren prozesu sakona bultzatuz. Espainiako deszentralizazio-eredua erakunde autonomo bakoitzak egin eta onartutako autonomia-estatutuetan oinarritzen da. Estatutuek 1978az geroztik eratutako autonomia-erkidego bakoitzaren eskumen-eremua eta autonomia politikoa, administratiboa eta instituzionala arautzen dituzte. Gaur egun, Espainia 17 autonomia-erkidegotan eta Ceuta eta Melilla hiri autonomoetan banatzen da.

Lehenik eta behin, xedapen indargabetzaileak indargabetu egiten ditu XIX. mendera arte Araban, Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroan iraun zuen foru autogobernuaren sistema indargabetu zuten legeak. Bigarrenik, Lehen Xedapen Gehigarrian “eskubide historikoak” aitortzearen bidez, “foru-autogobernu zaharra” eta “foru-autogobernu eguneratua” lotzen dira. Xedapen hori salbuespenezkoa da zuzenbide konparatuan, Konstituzioaren aurreko eskubide batzuk aitortzea baitakar, eta lege-euskarria eman zion Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako “foru-lurraldeak” lurralde-antolaketaren eredu berriaren barruan sartzeko modu asimetrikoari.

1981eko Ekonomia Ituna

1981ean foru autogobernuaren sistema eguneratzeko prozesua osatuta geratu zen, 1978ko Espainiako Konstituzioan, 1979ko Euskal Herriko Autonomia Estatutuan eta 1981eko Ekonomia Itunaren Legean oinarrituta. “Eskubide historikoen” babesean, EAEk autonomia politiko, instituzional eta administratibo zabala izateaz gain (Autonomia Estatututik eratorria), zerga- eta finantza-autogobernurako botere zabala du, Ekonomia Itunaren ondorioz.

Firma del Concierto Económico de 1981 en el Congreso de los Diputados
Firma del Concierto Económico de 1981 en el Congreso de los Diputados

2002ko berriztapena

Negoziazio-prozesu zail baten ondoren, 2001eko udan ireki zena, eta Kupoaren Batzorde Mistoak bere garaian akordiorik lortu ez zuenez Estatuak bere kabuz luzatu ondoren, 2002ko martxoaren 6an lortu zen Batzorde honetan maiatzaren 23ko 12/2002 Legean islatuko zen akordioa.

Lege horrek ere artikulu bakarra du, eta berritasun garrantzitsuak ekarri zituen aurreko testuekin alderatuta; aipagarriena Ituna mugagabe gisa ezartzea izan zen. Hala, akordioa mugagabea da, baina Ekonomia Itunaren Batzorde Mistoan ados jarrita aldatzeko mekanismoak ditu. Era berean, akordio berriaren ondorioz, Estatuaren zerga-eskumenak murriztu ziren (inportazio-eskubideak edo inportazio-kargak Zerga Bereziei eta BEZari dagokienez), eta Goi Ikuskaritza (inoiz ez da ondo argitu kontzeptua) Itunaren aplikazioan gorde zen. Itunaren beraren beste berritasun egiturazkoago bat da 1981ean bi zati bazituen, zergak eta kupoa, orain hiru bereizten dituela: zergak, finantza-harremanak (ez kupoa bakarrik) eta Batzordeak eta Batzorde Arbitrala.

2007ko aldaketa

Indarrean egon zen lehenengo bost urteen ondoren, 2007ko uztaileko akordioa lortu ondoren erreformatu egin zen, eta urriaren 25eko 28/2007 Legeak onartu zuen. Lege horren bidez, Euskal Autonomia Erkidegoarekiko Ekonomia Ituna onartzen duen maiatzaren 23ko 12/2002 Legea aldatu zen. Kupoaren Bosturteko Legea berritzeaz gain, Euskal Autonomia Erkidegoko eta Estatuko administrazioek formula bat adostu zuten Europako Batzordearen zerga-eskakizunei erantzuteko, Ekonomia Ituna egokitu zen aurrekontu-egonkortasunaren arloan, eta Itunean aurreikusitako eta ordura arte martxan jarri gabeko Arbitraje Batzordearen osaera erabaki zen.

2014ko aldaketa

Eusko Jaurlaritzak eta Espainiako Gobernuak 2014ko urtarrilaren 16an sinatu zuten Ekonomia Itunaren erreforma, eta, horren bidez, Espainiako Estatuak azken urteotan onartutako zazpi zerga berri bildu zuten foru-ogasunek. Ekonomia Itunaren Batzorde Mistoak ofizialki berretsi zuen bi alderdien arteko akordioa.

Honako zerga hauek hitzartu ziren: loteriak, kreditu-erakundeetako gordailuak, energia elektrikoaren ekoizpena, energia nuklearraren ekoizpena eta biltegiratzea, hidrokarburoak, gas fluordunak eta joko-jarduerak. Loteriaren gaineko zergaren kasuan, euskal administrazioek transferentzia 2013ko urtarrilaren 1eko atzeraeraginezko ondorioetarako egitea adostu zuten Estatuarekin.

2017ko aldaketa

2017ko udaberrian, Eusko Alderdi Jeltzalearekin adostu zen Legebiltzarrak Estatuko Aurrekontu Orokorrak babestea, eta, horren ondorioz, hainbat erreforma egin ziren Ekonomia Itunan eta Kupoaren Lege berri bat onartu zen. Ekonomia Itunean aldaketak egin ziren, lege-aldaketetara egokitzeko; besteak beste, zerga-taldeei, elektrizitatearen gaineko zergari eta ez-egoiliarrek PFEZagatik zergak ordaintzeko duten aukerari buruzko manuen eguneratzea, eta delitu fiskalaren erregulazioaren egokitzapena, Zigor Kodean ezarritako araubide berriaren arabera. Era berean, gasaren, petrolioaren eta kondentsatuen erauzketaren balioaren gaineko zerga ituntzea erabaki zen.

Halaber, hobekuntzak egin ziren zergen kudeaketan eta administrazioen arteko koordinazioan, eta, besteak beste, prozedura berri bat ezarri zen zergadunaren ohiko eragiketak egiten hasten diren unea baino lehenagoko likidazio-aldiei dagozkien BEZaren itzulitako kuotak erregularizatzeko. Era berean, lotura-puntuen erregulazioari buruzko aginduak aldatu ziren hainbat zerga-figuratan, hala nola PFEZan, Sozietateetan, BEZean eta Ez-egoiliarren Errentaren gaineko Zergan.

Ekonomia Itunaren eta Foru Ogasunen Ikerketarako Agiritegia

Ekonomia Itunaren historia

Ikasleentzako Ekonomia Itunaren sarrera

Ituna lan-dokumentua, Ekonomia Itunaren historiari, egokitze juridikoari eta funtzionamendu ekonomiko-finantzarioari buruzko sarrera orokorra eskaintzen duena, UPV/EHUko ikasleei zuzendua.

Ekonomia Itunari buruzko dokumentuak

Liburutegi digitala

Kontsultarako eskuragarri dauden artikulu, liburu eta beste argitalpenak.

Harpidetu zaitez!

Ituna Newsletter

Zure emaila sartzean, webgune honen Pribatutasun Politika onartzen duzu.

Ituna Agiritegia Sare Sozialetan

Ez galdu ezer! Jarraitu gure sare sozialak gure argitalpen eta eguneratze guztien berri izateko.